Hofjes zijn karakteristiek door hun vorm: meestal een rechthoekige aanleg met huisjes aan de randen. Ook andere elementen maken vaak deel uit van een hofje, zoals een poort, pomp, bleek en soms een zonnewijzer. In 2009 is het hofje De Armen de Poth overgegaan tot de aanschaf van een zonnewijzer. Daarover zal hieronder het een en ander worden verteld, niet alleen over onze nieuwe aanschaf, maar ook over zonnewijzers in het algemeen.

Een zonnewijzer is een instrument dat de dagelijkse tijd aangeeft, waarbij gebruik gemaakt wordt van het zonlicht. Op een zonnige dag geeft een stift of een zogenaamde sierschaduwwerper (een streep) schaduw die op een vlak of schijf valt. Daarop zijn uren zijn aangegeven, zodat we de zonnetijd kunnen aflezen.

Zo simpel als het hier is voorgesteld, is de praktijk helaas niet. En dat heeft verschillende redenen. Zoals bekend draait de aarde om haar as. In ons hofje, dat zich bevindt op het noordelijk halfrond, komt de zon in het oosten op en gaat in het westen onder. Dat is echter niet overal zo. Op het zuidelijk halfrond is de situatie omgekeerd.

Naast het onderscheid tussen noord en zuid, zijn er ook verschillen tussen oost en west. Zo kennen we op aarde 24 tijdzones die een uur van elkaar verschillen, uitgaande van de (noord-zuid gerichte) meridiaan van Greenwich. Binnen zo’n tijdzone van een uur is weliswaar de tijdsaanduiding gelijk, maar bereikt de zon binnen dat uur (op onze klok) op verschillende momenten zijn hoogste punt, afhankelijk van de plaats waar je je binnen zo’n tijdszone bevindt. Het verschil tussen Greenwich en Amsterdam bedraagt zo’n 40 minuten.

Willen we een betrouwbare zonnewijzer produceren, dan moeten we dus precies weten waar we ons op aarde bevinden. Daarvoor kunnen we tegenwoordig gebruik van het GPS-systeem. Maar het is nog ingewikkelder, want de aarde draait rond de zon in de loop van een jaar niet in een cirkel, maar in een ellips. Ook dat zorgt voor allerlei verschillen in de tijdsaanduiding tussen de klok en de zonnewijzer. Daarvoor moet er een tijdvereffening worden toegepast die in Amersfoort maximaal zo’n 15 minuten bedraagt. Die kan door middel van een gebogen lijn worden aangegeven. Ook is het mogelijk jaargetijden, eveneens door lijnen, op de zonnewijzer te laten aanwijzen. De globale datum binnen een jaargetijde kan informatie geven door een punt in de schaduwwerper.
Sinds 1977 is weer de zomer- en wintertijd ingevoerd. Ook dat is een gegeven dat op een zonnewijzer zichtbaar kan worden gemaakt.

Als we al deze gegevens op een zonnewijzer (er zijn overigens nog meer mogelijkheden, zoals de dierenriem), zouden willen aanbrengen, dan wordt het een wirwar van lijnen, cijfers, etc., waaruit het zeer moeilijk is de juiste tijd af te lezen. Daarom is voor de zonnewijzer in De Poth een keuze gemaakt, na uitvoerig overleg met Henk Hollander (Analemma, Amsterdam), die voor ons het ontwerp en de uitvoering verzorgd heeft. De zonnewijzer van De Poth geeft simpel de zomertijd aan. Dat heeft een praktische reden: de meeste bezoekers komen ’s zomers naar ons hofje en dan schijnt de zon het vaakst. Het betekent dat we, afhankelijk van de maand, een maximale tijdsafwijking van zo’n kwartier moeten accepteren, afhankelijk van de tijdvereffening.

Er bestaan verschillende soorten zonnewijzers. De meest algemene zijn bolvormige, horizontale en verticale zonnewijzers. Ook zijn er ware kunstwerken gemaakt die als zonnewijzer de tijd aangeven. Als voorbeelden in Amersfoort noem ik de zonnewijzer op de Sint Joriskerk, aan de achterzijde van Museum Flehite, in Park Randenbroek en als kuntwerk op het Stationsplein.

De stichting De Armen de Poth heeft gekozen voor een simpel horizontaal exemplaar: een platte ronde schijf op een betonnen sokkel met een hoogte van 40 cm. De schijf, met een diameter van 70 cm, is gemaakt van gezoet graniet. Aan de bovenzijde lezen we: De Armen de Poth, aan de onderzijde: 8 juni 1447. Dat is de datum waarop De Poth in historische bronnen voor het eerst vermeld wordt. In de granieten schijf is een ronde roestvrij stalen plaat, met een doorsnede van 50 cm, ingelegd waarop een sierschaduwwerper van hetzelfde materiaal is aangebracht. Op de metalen plaat zijn de uren in Romeinse cijfers aangegeven. Ook zijn er lijnen die de vier seizoenen weergeven. Die kunnen afgelezen door een punt op de schaduwwerper. Onderaan de plaat is het Poth-embleem, een driepoot, weergegeven.

Bij de oplevering van de zonnewijzer zijn de gegevens over de tijdvereffening door Analemma op papier aangeleverd, zodat met behulp daarvan op een zonnige zomerdag exact de juist (zomer-)tijd kan worden afgelezen.

Literatuur
Zonnewijzers in Nederland door J.G. van Cittert-Eymers en M.J. Hagen, 1984, Zutphen.